450e sterfdag Melanchthon herdacht

Door Wim van Egdom

Ze staan naast elkaar op het marktplein van Wittenberg. En ze liggen naast elkaar begraven in de Slotkapel van die stad. Maarten Luther en Philippus Melanchthon. De eerste wereldberoemd, de tweede bij het gewone volk amper bekend. „Ik lees zijn naam hier voor het eerst”, aldus een verbaasde toerist in Wittenberg. Wittenberg is vol bezoekers op deze doorsneevoorjaarsdag. Groepen schoolkinderen, busladingen ouderen. Ze willen allemaal met eigen ogen de wieg van de Reformatie zien. En te zien is er genoeg. Juist omdat dit Duitse stadje, zo’n 150 kilometer zuidelijk van Berlijn, er nog steeds relatief authentiek uitziet. Klokslag twaalf uur is er in de Slotkapel een meditatief moment. De ijskoude kerk zit voor driekwart vol. Het orgel speelt en een predikante leest Psalm 139. „Heere, Gij doorgrondt en kent mij…”. IJl klinken de woorden in de hoge ruimte. Dan is het stil. Je kunt een speld horen vallen. Het orgel zet in. Muziek van Bach. En dan houdt de voorganger een korte meditatie. Over haar adresboek dat vol is. Maar ze kan er maar niet toe komen om het nieuwe boekje, al lang geleden gekocht, in gebruik te nemen. De adressen van oude vriendinnen die ze nooit meer spreekt, zet ze natuurlijk niet in dat nieuwe boekje. Maar schrapt ze hen dan ook voorgoed uit haar leven? En wat moet ze met het adres van haar overleden grootmoeder? En van die vriendin die een jaar geleden is gestorven aan kanker?

De link met Psalm 139 is snel gelegd. „Gij omringt mijn gaan en mijn liggen…” In Gods adresboek worden, met eerbied gesproken, nooit namen geschrapt, zegt ze. Nooit. Weer is het stil en weer speelt het orgel. De mensen zitten in gedachten verzonken. Ongetwijfeld denkend aan gestorven geliefden. Of aan vrienden en vriendinnen, of misschien wel familieleden, die ze wél geschrapt hebben uit hun adresboek. De stad Wittenberg schrapt overigens ook geen namen uit het verleden. Aan de rechtermuur van de slotkapel hangen, zo ongeveer in het midden van de kerk, twee grote, smalle schilderijen. Op het ene Luther, op het andere Melanchthon. De laatste, hoewel minder bekend, toch van groot belang voor de Reformatie. Niet voor niets hangt hij hier aan de muur, staat zijn beeld hier in het centrum van de stad en is zijn graf te vinden naast dat van Luther, in het koor van de slotkapel. De lezenaar, waarachter de predikante haar meditatie uitsprak, staat bijna op zijn graf.

Op 21-jarige leeftijd, in 1518, komt Philipp Melanchthon werken aan de universiteit van Wittenberg. Melanchthon was een groot kenner van de klassieke talen, vooral van het Grieks en alleen daarom al van onschatbare waarde voor het werk van Luther. Ze raakten al snel bevriend, ook al waren ze karakterologisch volstrekte tegenpolen. Luther enthousiast, soms zelfs wat driftig. Melanchthon gelijkmatig, rustig en strevend naar synthese en harmonie. Luther zelf vergeleek Melanchthon met Jakobus en zichzelf met Petrus. Of, in de plastische taal van Luther: „Melanchthon laat zich opvreten en ik vreet en verschoon niemand.” Het was natuurlijk vanwege die onbekendheid van Melanchthon dat in 1860, toen zijn 300e sterfdag werd herdacht, er in Wittenberg een groot tumult uitbrak over de vraag waar een bronzen beeld van Philipp een plekje moest krijgen. Het werd uiteindelijk toch het Marktplein waar hij kwam te staan, naast een standbeeld van Luther. Maar dat ging niet zonder slag of stoot. Velen vonden deze gelijkschakeling van Luther en Melanchthon bijna heiligschennis. Nu dit jaar op 19 april zijn 450e sterfdag wordt herdacht, is dat dispuut geluwd. Maar bekender is Melanchthon in al die tijd niet echt geworden. Een oudere Duitse toeriste kijkt met enige verbazing naar het standbeeld van de Reformator. „Ik lees zijn naam hier voor het eerst”, zegt ze eerlijk. „Was hij echt zo belangrijk dat hij hier naast Luther moet staan?” Ze kijkt wat verongelijkt, maar schudt dan met de schouders. „Nou ja, ze zullen wel weten wat ze gedaan hebben, toch?”

Het Melanchthonhuis is dicht in verband met een omvangrijke renovatie. Meer informatie te verkrijgen in het Lutherhuis, zegt een aanplakbiljet. Daar kijkt de dame achter de receptie wat benauwd bij een vraag naar lectuur over Melanchthon. Ze loopt naar een kast en haalt er een flinterdun boekje uit dat het leven van Melanchthon beschrijft. En verder? Een collega wijst haar nog snel op een tijdschrift van de Evangelische Kerk in Duitsland dat in verband met de aanstaande gedenkdag van het overlijden van Melanchthon is verschenen. Maar dat is het dan ook. Iets verderop in de straat zit een boekhandel met de veelbelovende naam Melanchthon. De bescheiden eigenaresse kijkt ook wat hulpeloos als ze haar schatten uitstalt. Ook hier maar één boekje over Melanchthon. En verder is het alles ”Luther” wat de klok slaat. Een jongen uit een schoolklas die met veel lawaai door Wittenberg loopt, weet Philippus wél te duiden. „Een hulpje van Maarten Luther”, zegt hij gewichtig bij het noemen van de naam van Melanchthon. Maar verder komt ook hij niet. Melanchthon zelf zou om zijn relatieve onbekendheid geen traan gelaten hebben. Nooit is hij uit geweest op eigen eer en roem. Hoewel hij intellectueel eerder de meerdere dan de mindere was van Luther en hoewel hij in openbare debatten en
disputen Luther vaak verving, bleef hij toch op de achtergrond. Hij was de stille motor van de Reformatie. En dat was precies de rol waarin hij zich het best voelde. Melanchthon was de man die altijd is blijven verlangen naar een rustig, vroom leven, waarin hij zich helemaal kon wijden aan de studie. Hij verafschuwde de nooit aflatende strijd tussen theologen. Niet minder haatte hij het dat de Reformatie uiteindelijk toch tot een kerkscheuring leidde, hoezeer hij zich ook had ingespannen dat te voorkomen. Na zijn dood werd een document gevonden waarop Philippus Melanchthon de redenen had opgeschreven waarom hij de dood niet schuwde. „Gij zult ophouden te zondigen, gij zult bevrijd worden van alle bekommernis en van het woeden der theologen.”

Melanchthon nog in negentiende eeuw geliefd
GOUDA – Een tot nu toe onbekend schilderij van Luthers rechterhand Philippus Melanchthon laat zien dat deze reformator in elk geval tot in de negentiende eeuw geliefd was. Het schilderij –waterverf op perkament– is in bezit van M. M. Achterberg uit Gouda. Het blijkt te gaan om een negentiende-eeuwse reproductie van een zestiende-eeuws origineel. Dat was mogelijk een schilderij van de bekende Lucas Cranach de Oudere. Op de reproductie heeft Melanchthon heldere ogen, een fraaie gezichtsuitdrukking en een „geestrijke blik”, wat kenmerkend is voor de portretschilderkunst uit deze eeuw. Door hem met een schrijfveer af te beelden, legde de schilder de nadruk op zijn geleerdheid en ijver. Dat de reformator tot in
de negentiende eeuw zo werd afgebeeld, onderstreept zijn belang en invloed. Het is vandaag 450 jaar geleden dat Melanchthon overleed.

http://www.refdag.nl/artikel/1472486/450e+sterfdag+Melanchthon+herdacht.html