Zacharias Ursinus, de grote onbekende

Ursinus is een grote in het Koninkrijk van God, die heel klein van zichzelf dacht, als was hij „een ezel in de tredmolen van de Heer’.” Een man met zelfkennis: „aangezien we in onszelf zo zwak zijn, dat we niet één ogenblik staande kunnen blijven.” Maar ook iemand met geloofszekerheid: hij belijdt dat hij een levend lidmaat van de kerk is en eeuwig zal blijven. Het onderwijs van Zacharias Ursinus door middel van de catechismus hebben we binnen de gereformeerde gezindte nog enigszins gemeenschappelijk. De biografie van Ursinus vertoont witte vlekken. Ursinus is een theoloog van groot formaat geweest, zegt ds. G. Bouwmeester. Waarom weten we dan zo weinig van hem af? Op het podium van de kerkgeschiedenis staan Luther,
Calvijn, Melanchthon en anderen in het volle licht. Ursinus lijkt slechts tot het decor te behoren. Geheel volgens zijn eigen keus? Had hij een laag zelfbeeld, te weinig ambitie of gebrek aan geldingsdrang? Twijfelde hij aan zijn intellectuele vermogens? De kwaliteit van Ursinus’ werk verraadt zijn begaafdheid. Waarom mengt hij zich dan zo weinig in de theologische discussies van zijn tijd? Ursinus heeft een drukbezet leven en ziet het nut van zulke discussies vaak niet in. Hij correspondeert zelden met andere theologen. Wat hij schrijft, is strikt zakelijk en weinig persoonlijk. Ursinus loopt niet met zijn innerlijk te koop. En in de meeste brieven is hij „irriterend beknopt.”

Afstand
Een boeiende biografie over Ursinus valt er nauwelijks te schrijven. Dat lag aan hemzelf. Het lijkt erop dat Ursinus al het mogelijke heeft gedaan om zijn sporen in de (kerk)geschiedenis uit te wissen. Het is zijn biografen (Quirinius Reuter, Melchior Adam en anderen) dan ook niet kwalijk te nemen dat ze slechts een subjectief en vaag verhaal over Ursinus vertellen. Ursinus moet een persoonlijkheid geweest zijn met een heel eigen theologische visie. Iemand die onafhankelijk en zelfstandig denkt volgens de strenge regels van de logica. Hij munt uit in het helder en sluitend formuleren van ingewikkelde kwesties. Ursinus bewaart afstand tot andere theologen, omdat hij zijn inzichten vooral op de Heilige Schrift wil baseren, en niet op menselijke meningen. Hij identificeert zich met niemand, zelfs niet met zijn gewaardeerde leermeester

Melanchthon.
Ursinus lijkt buiten en boven alle partijen te staan. Hij treedt bewust niet op als boegbeeld van één bepaalde stroming. Hij ontwijkt de arena’s waarin de theologen van die tijd in vurige redetwisten elkaar in de haren vliegen, waarbij wederzijdse vervloekingen soms niet van de lucht zijn. Meestal is Ursinus daar de grote afwezige.

Turbulente tijd
Ursinus groeit op in turbulente tijden, in een baaierd van (kerk)historische veranderingen. Rooms-katholieke en lutherse ‘theocratische’ politiek gunt geen enkele ruimte aan andersdenkenden. Ursinus is weinig gecharmeerd van een theocratie waarin de vorst uitmaakt wat het volk moet geloven: pas hiernamaals mogen we met Christus over andere schepselen regeren (Heidelbergse Catechismus, vraag 32). Ursinus constateert dat „menselijke woorden de Bijbel verschillend kunnen uitleggen.” Dat blijkt tijdens de strijd rond het heilig avondmaal, het sacrament van de eenheid. In deze strijd dreigt de eenheid van de kerk verloren te gaan. Voorgoed. Ter wille van de eenheid is Ursinus bereid tot concessies. Anderzijds
wil hij vasthouden aan wat volgens hem het wezen van het avondmaal is. Ursinus zoekt in het algemeen naar woorden die dreigende scheuringen zouden kunnen voorkomen.

Het eigen gezicht van Ursinus krijgt duidelijke trekken bij het bestuderen van zijn werken: de Heidelbergse Catechismus (vertaald in 32 talen, en al meer dan 400 jaar in gebruik!), en zijn Grote Catechismus (zonder paapse mis, zonder anselmiaanse abstracties, maar met een gefundeerd standpunt over de wereldreligies). Prangende vraag: waarom heeft deze Grote Catechismus zo weinig aandacht gekregen? Bij kritiek op de Heidelbergse Catechismus –dat zij geen aandacht voor de wereldreligies zou hebben bijvoorbeeld– vergeet men dus de Grote Catechismus te raadplegen. Vooral uit dit schatboek blijkt hoe sterk de Heidelberger geworteld is in de (kerk) geschiedenis. De Heidelberger heeft een sterk verkondigend karakter. Ursinus schrijft vanuit een persoonlijke betrokkenheid op de geboden stof, met een diepe pastorale zorg voor de gemeente, gericht op de praktijk van het geloofsleven. Ursinus wil uitsluitend het algemeen en ongetwijfeld christelijk geloof onderwijzen, zoals dat de eeuwen door beleden is. De thema’s van de catechismus zijn zo oud als de kerk. En toch zou Ursinus niet oecumenisch zijn. De kerkgeschiedenis is voor hem bij uitstek een vorm van gemeenschap der heiligen en een correctie op sektarisch denken. De tekst van de Heidelbergse Catechismus is doortrokken van de vreze des Heeren. De toon doet denken aan die van de Psalmen, aan het boek Jesaja, aan het evangelie van Johannes. Hij heeft soms een bijna ‘liturgisch’ karakter. Familie Zacharias Ursinus wordt geboren in het lutherse gezin Bär (Beer) in het Duitse Breslau. Vader Caspar Ursinus Bär, getrouwd met Anna Rothe, doet mee met de mode en vertaalt Bär in het Latijn in Ursinus (Beerachtig).

Vader Ursinus treedt ook wel eens op als hulpprediker. Veel brengt het lesgeven en het preken niet op. De familie is beslist niet rijk. Over vader Caspar Ursinus en moeder Anne Rothe is niet veel bekend. Ze krijgen twee kinderen: een zoon – Zacharias Ursinus– en een dochter. Zijn basisonderwijs zal Ursinus gekregen hebben op de Latijnse school of misschien wel van zijn eigen vader. Nadat hij de nodige basiskennis van het Latijn heeft opgedaan, gaat Ursinus naar het ‘gymnasium’ van de St.-Elisabethkerk. Ursinus zou al heel jong zekerheid hebben gekend over zijn aandeel aan Christus. Dat is een groot voorrecht. Die geloofszekerheid was ongetwijfeld het fundament onder zijn onafhankelijk en zelfstandig denken. In 1550 gaat Ursinus, nog geen zestien jaar oud, met financiële hulp van vrienden studeren aan de universiteit van Wittenberg. Het toelatingsgesprek legt hij af bij Philippus Melanchthon zelf. Ze krijgen veel waardering voor elkaar en later behoort Ursinus tot Melanchthons kennissenkring. Na de afronding van zijn studie keert hij terug naar Breslau, om te gaan lesgeven aan de Elisabethschool. Typisch Ursinus: hij kiest niet in de eerste plaats voor de preekstoel, maar voor het klaslokaal. Hij is daar wat wij noemen leraar aan een gymnasium.

In de strijd rond het avondmaal in die tijd kiest Ursinus. na diepgaande Bijbelstudie en oriëntatie op de kerkvaders, op grond van eigen bevindingen voor een avondmaalsvisie die overeenstemt met die van Calvijn. Dat betekent een breuk met zijn lutherse milieu. In Zürich studeert Ursinus enige tijd bij de bekende theoloog-filosoof Petrus Martyr. Als Martyr een uitnodiging krijgt om colleges te gaan geven aan de universiteit van Heidelberg beveelt hij Zacharias Ursinus hartelijk aan voor dit werk. En zo loopt de weg van Ursinus door Gods vaderlijke zorg naar de universiteit van Heidelberg, waar Frederik de Derde van de Palts bezig is om de universiteit te hervormen in calvinistische zin. In Heidelberg ontwikkelt Ursinus zich tot een Bijbels catecheet van groot formaat. In 1574 trouwt hij op 40-jarige leeftijd met Margaretha Trautwein, met wie hij één zoon kreeg: Johannes.

Oogmerk
Helaas wordt de universiteit al vrij spoedig weer door de lutheranen opgeëist. Doordat hij niet past binnen de nieuwe, lutherse identiteit wordt Zacharias Ursinus ontslagen. Hij gaat dan in Neustadt wonen, aan de andere kant van de Rijn. Op 6 mei 1583 overlijdt hij. Ursinus ligt begraven in het koor van de kerk te Neustadt. Oud is Ursinus niet geworden: bijna 49 jaar. Maar wat een werk heeft hij verzet in dienst van zijn grote Koning. Ursinus wijst alle eer af. Hij vermaant (in de Grote Catechismus) „dat alle goede dingen met dit voornaamste oogmerk gedaan moeten worden, dat aan Hém het koninkrijk, de kracht en de heerlijkheid worde toegebracht.”

Bron : refdag.nl